Mój pierwszy dzień

Poświęcona była cyklowi dokumentalnemu „Mój pierwszy dzień” w reżyserii Witolda Świętnickiego. W spotkaniu, obok autora i dyrektor TVP Wrocław Ewy Wolniewicz-Dżeljilji, uczestniczył także wicemarszałek województwa dolnośląskiego Radosław Mołoń, który patronuje temu przedsięwzięciu.

Najważniejsi jednak tego dnia byli bohaterowie poszczególnych odcinków, dziś już osoby w bardzo dojrzałym wieku i różnej kondycji, zawsze jednak chętne do dyskusji i wymiany spostrzeżeń z pierwszych dni między sobą. W spontanicznej dyskusji spierali się czy było bezpiecznie czy też nie, czy panował głód i bieda czy było lepiej. Oczywiście nie udało się tego rozstrzygnąć, bo każdy z nich miał inne wojenne losy i jakże różny bagaż własnych doświadczeń.

Wspólnie obejrzeliśmy premierowy odcinek z udziałem pani prof. Stanisławy Bartosiewicz, która na Ziemie Zachodnie przyjechała w 1945 roku i została jedną z pierwszych studentek powstającego wtedy Uniwersytetu Ekonomicznego. Dzisiaj jest już emerytowanym profesorem, ale ciągle ma żywy kontakt ze swoją uczelnią. Drugim bohaterem odcinka był pan Włodzimierz Kałdowski, który do Wrocławia przyjechał na studia w 1946 roku. Wtedy też założył swój pierwszy zakład fotograficzny. Od tamtego czasu nieprzerwanie dokumentuje życie miasta i jego mieszkańców. W swoim mieszkaniu zgromadził jedną z największych kolekcji zdjęć z tamtych lat.

O czym zatem jest „Mój pierwszy dzień”?

Zawiła historia naszego regionu sprawiła, że na Dolnym Śląsku, jak nigdzie indziej w kraju, musieli nauczyć się ze sobą współżyć pozostali tu po wojnie Niemcy oraz przyjeżdżający na Ziemie Odzyskane repatrianci z Wileńszczyzny czy Ziemi Lwowskiej. To tutaj, na terenach trochę dzikich w pierwszych latach po wojnie, znajdowali schronienie ukrywający się przed represjami partyzanci z centralnej Polski czy żołnierze AK i powracający z robót w III Rzeszy mieszkańcy niemal każdego zakątka dawnej Polski. Dolny Śląsk był gościnny dla ocalonych z Holokaustu polskich Żydów, czy powracających z emigracji zarobkowej polskich „Francuzów”, ale nieprzyjazny dla olbrzymiej grupy Łemków, przesiedlonej tu „karnie” w ramach Akcji „Wisła”. Do tego wielonarodowego tygla decyzje ówczesnych władz dorzuciły jeszcze wielotysięczną grupę uchodźców z Grecji, a także Romów, zmuszonych do zaprzestania taborowych wędrówek. Konieczne jest rozpowszechnienie wiedzy o najnowszej historii naszego regionu w sposób prosty a zarazem wiarygodny. Stało się to możliwe dzięki filmowej rejestracji dziesiątek godzin rozmów z bohaterami tworzącymi najnowszą historię Dolnego Śląska w pierwszych dniach i latach po zakończeniu II wojny światowej.

Zaprezentowane w poszczególnych odcinkach rozmowy ze świadkami „pierwszych dni” są niezwykle bogate w fakty, przeżycia i emocje, jakie towarzyszyły przesiedlanym na Ziemie Zachodnie całym rodzinom. Pamiętają oni wszystkie szczegóły swego przyjazdu. Często wiązało się to z szokiem kulturowym bo czasem z chat krytych słomą przenosili się do budynków z kanalizacją i wszelkimi wygodami. Często w przydzielonych im domach mieszkali jeszcze Niemcy i czekali na deportację. Osadnicy przywozili swój dobytek i kulturę rolniczą, która nie przystawała do zaawansowanej technologii Ziem Zachodnich. Nie było szkół, szpitali, komunikacji, sklepów, gazet, radia. Wokół zastali nieznane rzeki, obce góry i sieć dróg, której dopiero trzeba się było nauczyć. Niektórzy musieli się tu uczyć zupełnie nowego języka i nowego kraju. W ich opowieściach jak w soczewce skupiają się losy wszystkich, którym historia kazała się zmierzyć z zupełnie inną rzeczywistością Ziem Odzyskanych.

Wśród osób opowiadających o „pierwszych dniach” i latach powojennych są przedstawiciele kilku narodów i niemal wszystkich regionów przedwojennej Polski. Wszystkie wspomnienia są bogato ilustrowane fotografiami ze zbiorów Muzeum Miejskiego we Wrocławiu, Stowarzyszenia Wratislaviae Amici, Ośrodka Pamięć i Przyszłość, Muzeum Historii Żydów Polskich oraz archiwów prywatnych bohaterów.

W 2012 roku powstało 12 półgodzinnych filmów z udziałem 35 bohaterów. Obecnie realizowane jest 12 kolejnych odcinków cyklu, które TVP Wrocław emituje w czwartki po głównym wydaniu Faktów (najbliższa emisja 22 sierpnia br.)

Bohaterowie programu 2012

Odcinek 1

Izabela Skrybant-Dziewiątkowska - piosenkarka, liderka zespołu „Tercet egzotyczny”. Jej rodzina po wyjeździe z Łukowca na Kresach osiedliła się w Osieku koło Środy Śląskiej. Jako córka organisty należała do wiejskiej „elity”, jednak jej rodzina jak wszyscy w pierwszych latach żyła bardzo ubogo. Dziś mieszka we Wrocławiu

Julian Gozdowski – działacz sportowy, twórca narciarskiego „Biegu Piastów”. Wraz z matką i dziadkami przyjechał do Sobieszowa koło Jeleniej Góry z Czortkowa na Kresach. Jest uznany za pierwszego polskiego ucznia szkoły w Sobieszowie.

Henryk Pawlak – fizjoterapeuta, urodził się w polskiej rodzinie mieszkającej we Wrocławiu podczas oblężenia „Festung Breslau”. Jego rodzina pozostała we Wrocławiu mimo iż byli uznawani za element podejrzany, bo kontaktowali się z Niemcami.

Odcinek 2

Bogusław Litwiniec – twórca teatru Kalambur, działacz kultury. Po wojnie wraz z rodziną, ojciec był leśnikiem i pogranicznikiem, trafił do Dusznik Zdroju. Opowiada m.in. o tym jak ważyły się losy Ziemi Kłodzkiej, do której pretensje w pierwszych latach miała także Czechosłowacja.

Krystyna Stoga – prawnik, wraz z matką, działaczką AK na wileńszczyźnie, trafiła po wojnie do Jeleniej Góry. Opowiada o transporcie z Wileńszczyzny, dorastaniu w Jeleniej Górze i latach studenckich we Wrocławiu. Dziś mieszka w Kłodzku.

Odcinek 3

Stefania Wróbel – córka przedwojennego leśniczego z Sobótki, jako nastolatka zgwałcona w pierwszych dniach po wyzwoleniu przez Rosjan, wyszła za mąż za polskiego leśnika i do dzisiaj mieszka w Sobótce.

Adolf Józwenko – historyk, długoletni dyrektor wrocławskiego Ossolineum. Opowiada o drodze swojej rodziny z Lisowca pod Zaleszczykami na Kresach do Strzelec Świdnickich pod Wrocławiem, o kontaktach z niemieckimi gospodarzami, różnicach cywilizacyjnych, które tu zastali i o latach swojej młodości.

Odcinek 4

Jurgen Gretschel – Niemiec, który urodził się pod Legnicą w trakcie wojny. Osierocony pozostał z dziadkami w Legnicy po wojnie. Opowiada o symbiozie w jakiej żyli legniccy Niemcy z Rosjanami stacjonującymi w tym mieście w pierwszych latach po wojnie, oraz o wchodzeniu w dorosłość.

Zofia Mirska – poetka, działaczka kultury. Jako kilkuletnia dziewczynka wraz rodziną trafiła w ramach repatriacji do Przeworna koło Grodkowa. Opowiada o powrocie ojca kolejarza z wojny, ubogim wiejskim życiu, przeprowadzce do Cieplic i dorastaniu w realiach lat 50-tych.

Odcinek 5

Regina Stroemich – przewodniczka turystyczna. Do Wrocławia przyjechała z Rzeszowa by kontynuować studia techniczne rozpoczęte przed wojną we Lwowie. W lipcu 1945 roku należała do tzw. „straży akademickiej”, która zajmowała się przywracaniem do życia wrocławskich uczelni. Opowiada o początkach polskiej nauki we Wrocławiu i funkcjonowaniu miasta w pierwszych miesiącach po wyzwoleniu.

Zdzisław Rozbicki – generał WP, pochodzi z Sokołowa Podlaskiego, trafił na służbę do Wrocławia pod koniec lat 40tych. Opowiada o funkcjonowaniu miasta, komunikacji, handlu i rozrywce na przełomie lat 40-50.

Odcinek 6

Zbigniew Horbowy – artysta szklarz, długoletni wykładowca i rektor ASP we Wrocławiu. Jego rodzina pochodząca z okolic Kołomyi po wojnie osiedliła się w Kargowej koło Wolsztyna. Opowiada o podróży na Ziemie Zachodnie, koegzystencji Polaków z Kresów, Niemców i Wielkopolan w pierwszych latach powojennych, wizycie we Wrocławiu na Wystawie Ziem Odzyskanych oraz funkcjonowaniu ASP na początku lat 50-tych.

Edward Kujawa – wrocławski listonosz od pierwszych dni po wyzwoleniu. Opowiada o realiach i życiu codziennym miasta, wszechobecnym handlu wymiennym z wojskiem, szabrowaniu niemieckiego mienia a także trudnościach z jakimi borykał się w pierwszych dniach swojej pracy jako listonosza. Dzięki wielu detalom tworzy niesamowity obraz powojennego Wrocławia.

Odcinek 7

Antoni Skibiński – gen. WP, jako nastolatek trafił po wojnie do Wrocławia i tu brał udział w odbudowie i tworzeniu Polskiego Radia na zgliszczach rozgłośni niemieckiej. Opowiada o klimacie pierwszych powojennych dni, wszechobecnych rosyjskich żołnierzach i współpracy z niemieckimi specjalistami. Później trafił do wojsk łączności.

Ślęk Jan – dyrygent Wrocławskiej Opery i Operetki. Po powrocie z robót w Niemczech zamieszkał w rodzinnym Ostrzeszowie. Do Wrocławia przyjechał na studia muzyczne w 1947 r. Opowiada o klimacie studenckim tamtych lat, rodzących się zespołach rozrywkowych, zarabianiu na dancingach i odbudowie miasta. Jego opowieści uzupełnia żona, która we Wrocławiu zamieszkała już w 1946 roku.

Odcinek 8

Marika Skrzeszewska – dziś szefowa Stowarzyszenia „Odysseas”, od 1949 r. w Polsce. Opowiada o ucieczce z ogarniętej wojną domową Grecji, podróży greckich dzieci do Zgorzelca, życiu w greckim domu dziecka w Policach, nauce w polskiej szkole i pierwszej podróży w strony rodzinne w 1979 roku.

Mirosław Hermaszewski – generał WP, pierwszy polski kosmonauta. Jego rodzina pochodzi z Wołynia, tam zginął jego ojciec. Jako kilkuletni chłopiec wraz z matką i rodzeństwem osiadł po wojnie w Wołowie. Opowiada o tym co zastali w tym zniszczonym frontowymi działaniami miasteczku, chłopięcych zabawach, fascynacji samolotami i nauce we Wrocławiu.

Odcinek 9

Szymon Mazelan oraz Maria i Stefan Kobani – Łemkowie, którzy na Dolny Śląsk zostali przesiedleni w ramach Akcji „Wisła”. Rodzina Mazelana była zamożnymi hodowcami bydła na Kresach, zaś Maria i Stefan pochodzą z Boguszowej na Sądecczyźnie. Opowiadają o losach Łemków w czasie wojny, oraz zaraz po jej zakończeniu, o podejrzeniach jakie rzucono na ich społeczność najpierw o współpracę z Niemcami a potem z ukraińskimi bandami UPA i karze jaka spotkała za to wszystkich Łemków. Wspominają stosunki z polskimi sąsiadami w dolnośląskich wsiach, do których ich skierowano, liczne upokorzenia jakie przyszło im przeżywać oraz braku możliwości integrowania się w kościele prawosławnym. Ten na Ziemiach Zachodnich zaczął powstawać dopiero w latach pięćdziesiątych. Pełne tęsknoty i żalu opowieści o kulturze i tradycji łemkowskiej.

Odcinek 10

Bronisław Zathey – przewodnik, działacz PTTK, wykładowca akademicki. W 1945 roku wraz ze swoją rodziną przyjechał do Wrocławia ze Lwowa. Zamieszkali wówczas w podwrocławskiej wsi Oporów, która w 1951 roku stała się częścią miasta. Opowiada o swoich chłopięcych wrażeniach z tamtego okresu, organizowaniu się polskiego życia we Wrocławiu i dorastaniu w wielokulturowym mieście.

Adam Pleśnar – prawnik i historyk, działacz opozycyjny. Jako dziesięciolatek wraz z rodziną trafił w 1945 roku do Paczkowa. Tu jego ojciec pocztowiec tworzył oddział Polskiej Poczty. Opowiada o funkcjonowaniu miasteczka, budowaniu się polskiej społeczności, działalności konspiracyjnej jako młody licealista i pierwszych aresztowaniach. Kłopotach na studiach i pracy w parowozowni.

Odcinek 11

Szymon Rajchman pochodzi z miasta Turek w Wielkopolsce, w czasie wojny jego rodzina uciekła do Związku Radzieckiego. Po wojnie trafili do Strzegomia, gdzie byli żydowscy więźniowie Obozu Gross-Rossen, już zamieszkiwali i ściągali w te rejony Żydów ocalałych z działań wojennych. Z czasem dość duża społeczność skupiła się w Legnicy. O życiu tej społeczności w realiach lat czterdziestych i pięćdziesiątych opowiadają także Michelle Wayne, Ahron Shamir, Izrael Ferber, Luiza Petelevich i Simon Fisch, którzy spotkali się na zjeździe absolwentów szkoły żydowskiej w Legnicy.

Odcinek 12

Rosel Langerowicz – urodziła się tuż przed wojną pod Legnicą. Po wojnie wraz z matką i młodszą siostrą zostały. Opowiada o upokorzeniach jakie jej rodzina przeżyła zaraz po wyzwoleniu, życiu codziennym niemieckiej nastolatki w latach 40tych, wchodzeniu w dorosłość w polskiej rzeczywistości.

Ingetraut Tabaka, Ilse Lubańska, Helga Petynia, Doris Stempowska i Bernard Ziegler to Niemcy, którzy po wyzwoleniu pozostali w Wałbrzychu. Ich rodzice, jako specjaliści w zakładach przemysłowych i kopalniach nie mogli wyjechać do Niemiec od razu po wojnie. Jako nastolatkowie nasi bohaterowie asymilowali się z polską społecznością a gdy wstąpili w związki małżeńskie z Polakami, zamknęli sobie prawo wyjazdu do Niemiec. Opowiadają jak funkcjonował polsko-niemiecki Wałbrzych w latach 40tych i później.

Bohaterowie programu 2013

Odcinek 13

Lev Stern urodził się w rodzinie polskich Żydów, którzy podczas II wojny światowej uciekli do Związku Radzieckiego. W 1948 roku wraz z rodziną osiedlił się we Wrocławiu. W 1959 roku wyemigrował do Izraela, gdzie zamieszkał w Jerozolimie. Ukończył studia architektoniczne, następnie otworzył własne biuro architektoniczno-projektowe. Był naczelnym architektem Jerozolimy. Od 1987 roku regularnie wraca do Wrocławia, a ostatnio zamieszkał tu na stałe.

Maria Berny pochodzi z Wołynia. Po wojnie była nauczycielką, kierowała Klubem Miłośników Prasy i Książki we Wrocławiu, organizowała festiwale poświęcone Chopinowi i Moniuszce. Przez dwie kadencje pełniła funkcję senatora III RP.

Odcinek 14

Monika Śladewska wychowała się na Wołyniu. W czasie wojny została sanitariuszką w partyzanckim oddziale. Przeżyła Rzeź Wołyńską, później wstąpiła do II Armii WP, z którą dotarła pod niemiecki jeszcze wtedy Wrocław. Monika Śladewska w swoim pisarstwie stara się przybliżyć prawdę o wydarzeniach na Wołyniu i roli kobiet podczas działań wojennych.

Ryszard Złociński przyjechał na Ziemie Zachodnie wraz z rodziną. Jako dziecko był bacznym obserwatorem odradzającego się życia we Wrocławiu. Do dzisiaj pamięta wygląd poszczególnych ulic i domów - te obrazy na trwale zapisały się w jego pamięci.

Odcinek 15

Franciszek Rozwód został księdzem jeszcze we  Lwowie. Po wojnie przyjechał wraz ze swoimi parafianami na Dolny Śląsk, gdzie organizował parafie katolickie. Teraz mieszka w Domu Księży Emerytów. Jest najstarszym księdzem na Dolnym Śląsku - ma 101 lat.

Łucja Burzyńska urodziła się w Poznaniu. Po ukończeniu szkoły aktorskiej przyjechała do Wrocławia, gdzie zadebiutowała w 1946 roku. Grała w Teatrze Polskim we Wrocławiu aż do przejścia na emeryturę w 1990 roku. Pani Łucja, pomimo wieku chętnie występuje na scenie i przed kamerą.

Odcinek 16

Włodzimierz Kałdowski urodził się w Bydgoszczy. Do Wrocławia przyjechał na studia w 1946 roku. Wtedy też założył swój pierwszy zakład fotograficzny. Od tego czasu nieprzerwanie dokumentuje życie miasta i jego mieszkańców. W swoim mieszkaniu zgromadził jedną z największych kolekcji zdjęć z tamtych lat.

Stanisława Bartosiewicz urodziła się w Brzeżanach w 1920 roku. Na Ziemie Zachodnie przyjechała w 1945 roku. Była jedną z pierwszych studentek powstającego wtedy Uniwersytetu Ekonomicznego. Dzisiaj jest już emerytowanym profesorem, ale ciągle ma żywy kontakt ze swoją uczelnią.

Odcinek 17

Wacław Bryjanowski w wieku 14 lat został wywieziony do Wrocławia. Przez 3 lata Pracował w dzisiejszym "Pafawagu jako robotnik przymusowy. Wtedy też wstąpił do konspiracyjnej organizacji "Wrocław będzie polski", za co został zesłany jako więzień polityczny do obozu koncentracyjnego w Gross Rosen.

Wacław Kozłowski jest również byłym więźniem obozu Gross Rosen. Trafił tam za działalność konspiracyjną w 1944 roku. Tak rozpoczęła się jego tułaczka po obozach, aż do wyzwolenia w Mauthausen. Po wojnie osiedlił się we  Wrocławiu.

Odcinek 18

Renata Wos urodziła się w Warszawie. Na Ziemie Zachodnie trafiła z zesłania w Kirgizji w 1946 roku jako 10 letnia dziewczynka. Rodzina osiedliła się we Wrocławiu. Pani Renata przez całe życie pracowała jako księgowa.

Józef Mastej urodził się w tradycyjnej rodzinie romskiej na wrocławskim Brochowie, w dzielnicy która była jednym z większych skupisk ludności romskiej w Polsce. Józef Mastej jest prezesem Stowarzyszenia Romów we Wrocławiu „Romani Bacht”. Prowadził romską drużynę hokeja na trawie, występował w zespołach muzycznych, organizuje Festiwal Kultury Romskiej.

Odcinek 19

Janina Tyrcz nauczyła się fryzjerstwa jeszcze podczas wojny. Od1946 roku prowadzi we Wrocławiu swój własny zakład. Została uhonorowana najwyższym polskim rzemieślniczym odznaczeniem - Szablą im. Jana Kilińskiego i Złotym Krzyżem Zasługi od prezydenta RP, jest też laureatką wielu międzynarodowych konkursów fryzjerskich i, pomimo wieku, nie myśli o emeryturze. Pani Janina Tyrcz jest być może najstarszą fryzjerką w Polsce.

Profesor Zdzisław Samsonowicz urodził i wychował się w Dębicy. W 1939 roku, po wkroczeniu wojsk niemieckich i likwidacji szkół gimnazjalnych, został mechanikiem samochodowym. Podobnie jak większość jego gimnazjalnych kolegów, należał do AK. Za udział w akcji „Burza” otrzymał Krzyż Armii Krajowej oraz Medal Wojska Polskiego. Po zakończeniu wojny zdał maturę, a następnie przyjechał do Wrocławia, gdzie swoją karierę uniwersytecką rozpoczął od pracy w Straży Akademickiej Uniwersytetu.